De begraafplaats van Wierhuizen en de 'Petrus'kerk
De geschiedenis van Wierhuizen
Prachtig gelegen in het Groningse landschap tussen Broek en Pieterburen ligt het buurtschapje Wierhuizen: een boerderij, een paar huizen en een idyllische begraafplaats op een wierde. Op de wierde heeft ooit een kerkje gestaan.
In het vlakke, boomloze polderlandschap wordt het kerkhof al van verre gemarkeerd door de houtsingel langs de rand van de begraafplaats. Verweerde grafstenen memoreren de vroegere bewoners van Wierhuizen.
De lege plek op het kerkhof - waar eeuwenlang de kerk van Wierhuizen heeft gestaan - vertelt het verhaal van de kerstvloed van 1717. De kerstvloed is één van de rampzaligste watersnoden die de provincie Groningen heeft getroffen.
Na een dagenlange zuidwesterstorm draait de wind in de Kerstnacht met orkaankracht naar het noordwesten. De dijken langs de kust - waaronder de Oude Dijk ten noorden van Pieterburen - worden voor een groot deel weggevaagd.
In de morgen van 25 december stroomde het zeewater over alle dycken, verscheurende alles wat haar in den aanvall eenigsints tegenstand mogt geboden hebben. Vanaf de stadswallen zag een inwoner niets als waater, de huisen ende kerken daarin staande zijnde een droevige gesichte.
Onbeschrijflijk groot is de ellende als de zee zich weer terugtrekt; in de hele provincie komen 2276 mensen om en worden 1560 huizen verwoest.
Ook het dorpje Wierhuizen wordt zwaar getroffen door de ramp; veertig mensen komen om, de kerk en zeventien huizen worden verwoest.
De paniek die toen geheerst moet hebben is, in de stilte van de weilanden, nauwelijks nog voor te stellen.
Het leven is hier tot rust gekomen.
Baarhuisje
Op het verstilde kerkhofje staat nog een negentiende-eeuws baarhuisje. De muren zijn verzakt en gescheurd, deur en raamkozijnen zijn niet meer aanwezig en kap en dak zijn verrot. Meer dan honderd jaar deed het huisje dienst voor opslag van de lijkbaar en het gerei van de grafdelver. De graven overziend zal er menigmaal een droevige gang naar het baarhuisje gemaakt zijn om een kindergrafje te delven. Maar het huisje zelf heeft nu ook zijn tijd gehad of er moet al iemand langkomen met het idee het baarhuisje.
Het scheefgezakte baarhuisje is toe aan een restauratie. Foto: ©Jur Kuipers, 2023.
De schoonheid van het verval, schrijft de schrijver Koos van Zomeren eens. Het zijn woorden die van toepassing zijn op het baarhuisje van Wierhuizen. In zijn deplorabele staat wint het bouwwerkje haast aan charme en lijkt zo nog indringender de geschiedenis van de mensen van Wierhuizen te vertellen.
Het 19e-eeuwse baarhuisje ("liekhoeske") op de wierde/begraafplaats in Wierhuizen, ten westen van Pieterburen. Het huisje staat op een -ogenschijnlijk- leeg kerkhof, maar aan de noordelijke kant van de wierde liggen een aantal graven, waaronder twee oorlogsgraven van Engelse piloten. Dichterbij het huisje liggen ook enkele graven. Op het zuidelijke deel heeft ooit een kerk gestaan. Deze is verwoest tijdens de kerstvloed van 1717.
Restaureren brengt onvermijdelijk verlies van authenticiteit met zich mee. Maar vaak is er geen alternatief om verval te stoppen. Daarom ook zal in het geval van het baarhuisje worden ingegrepen om het gebouwtje voor de definitieve ondergang te behoeden. Dit gebeurt door de Stichting Oude Groninger Kerken die het kerkhofterrein in haar bezit heeft.
Alle foto's op deze pagina zijn gemaakt door ©Jur Kuipers, 2023.
Enige jaren geleden introduceert de Stichting Oude Groninger Kerken omgevingsgerichte monumentenzorg. Naast het herstel van kerkgebouwen wordt nu ook aandacht besteed aan grafmonumenten en andere historische objecten op kerkhoven. Deze genieten in het verleden vaak geen enkele bescherming en verdwijnen gewoon onder het motto opgeruimd staat netjes. Het project Kerken in het groen dat de Stichting Oude Groninger Kerken samen met de Stichting Landschapsbeheer Groningen heeft vormgegeven, behelst de restauratie van kerkhoven en grafmonumenten. In dat kader zal ook het baarhuisje gerestaureerd worden.
Met de restauratie blijft dit karakteristieke Gronings kerkhofje compleet in haar gaafheid. Veel negentiende-eeuwse baarhuisjes zijn inmiddels van de Groningse begraafplaatsen verdwenen, maar wie goed om zich heen kijkt, kan nog op een aantal plaatsen deze bescheiden, maar karakteristieke bouwwerkjes vinden.
In het boek Boerderijen in het Halfambt is te lezen dat Wierhuizen voor de Hervorming een eigen geestelijke heeft gehad, in elk geval nog in 1573, als de pastoor een miskelk terugkrijgt die in de Allerheiligenvloed van 1570 is zoekgeraakt. De kerk heeft op het zuidelijk deel van de wierde gestaan. De Kerstvloed van 1717 heeft een verwoestende invloed op het kerkje. Afbraak volgt. Het noordelijke gedeelte van de wierde is ingericht als begraafplaats. Op het zuidelijk deel, waar het kerkje heeft gestaan, zijn nog een paar oude grafstenen te zien en een "liekhoeske", netjes gezegd: baarhuisje.
Vóór de restauratie ziet het baarhuisje er vervallen en een beetje spookachtig uit. Als je er in staat, kan je door de lege kozijnen en de gaten in de dakpannen naar buiten kijken; mooie vergezichten en een hemelse blik. Draagbaar en verroest gereedschap liggen her en der verspreid in het gebouwtje.
Het noordelijk deel van de wierde is nog altijd in gebruik als begraafplaats. Er ligt onder de ruisende bomen, in een zee van ruimte, een beperkt aantal oude en nieuwe graven. Wierhuisters op hun laatste rustplaats. In de noordoost hoek, het verst bij het ijzeren hek vandaan, staan twee grafzerken gebroederlijk naast elkaar. Zerken en teksten verraden de gevolgen van de Tweede Wereld Oorlog. In Eenrum worden elk jaar de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog herdacht. Eens in de vijf jaar is er een uitgebreidere herdenking. Er worden dan ook kransen gelegd bij de graven van de omgekomen vliegeniers in Wierhuizen en Westernieland en bij het graf van verzetsstrijder Dirk Eliza Wierenga in Westernieland.
Links het baarhuisje met in het midden de 'nagebouwde kerk' van staal. Foto: ©Jur Kuipers, 2023.
De verdwenen kerk
Tijdens de Kerstvloed van 1717 komen veel mensen om het leven door verdrinking. In het register van weggespoelde en beschaadigde Huusen, Verdronkene Menschen etc. wordt bij Wierhuizen vermeld dat 17 huizen zijn verwoest en 40 mensen en tientallen dieren zijn verdronken. Eén van de inwoners van Wierhuizen, Albert, overleeft de ramp op wonderbaarlijke wijze.
Op de plek waar eens de kerk heeft gestaan, bevinden zich alleen nog de begraafplaats, het hek en in de zuidoosthoek het baarhuisje. Het geheel is erkend als zelfstandig rijksmonument. In 2009 is in het kader van het project 'Op hoogte gedacht', een kunstwerk van Meschac Gaba geplaatst in de vorm van een 'ijzeren kerk'. Het gerestaureerde baarhuisje uit de 19e eeuw is het startpunt van de 'Landloop', een wandelroute van ongeveer 2 uur met onderweg informatie over de ontstaansgeschiedenis van het Marne landschap.
De begraafplaats ligt er stil en verlaten bij. Foto: ©Jur Kuipers, 2023.
Corpus Roemeling vermeldt het volgende over Wierhuizen
Wierhuizen wordt gerekend tot de Marne en behoorde tot de proostdij Leens.
Door het vertrek van Conradi uit Westernieland en de combinatie daarvan met Saaxumhuizen omstreeks 1599 zal de band met Wierhuizen zijn beëindigd en de predikant te Pieterburen met de dienst alhier zijn belast. Wellicht slaat op de combinatie de missive van Emerentiana Sonoy weduwe Manninga 'belangende eine combinatie van twe kercken', door de synode besproken 28 april 1601 waarbij verwezen wordt naar eerdergenomen synodale besluiten en de resolutie van Gedeputeerde Staten ten aanzien van combinaties.
Gedeputeerde Staten bepalen 2 april 1602 dat Wierhuizen met Westernieland gecombineerd moet worden; Van Amsweer zal een predikant beroepen. Blijkens een rapport van synodale gecommitteerden, eind 1604 overgegeven, behoren tot de pastoralia 28 jukken land en is de gemeente gecombineerd met Pieterburen. Naar aanleiding daarvan bepalen Gedeputeerde Staten 28 december 1604 dat Wierhuizen met Westernieland moet worden gecombineerd.
Tot 1631 is de kerk bediend door:
Dat Johannes Conradi hier dienst heeft gedaan (zie hiervoor) blijkt uit het volgende: 4 februari 1635 eist Wilhelmus à Besten, predikant te Westernieland, van Renger Luitiens, schoolmeester te Wierhuizen, overgave van de pastorielanden. Laatstgenoemde stelt dat eiser's vader deze evenmin zou hebben genoten waartegenover Wilhelmus opmerkt: 'dan belangende die beroepinge sijner zal. Vaderr, daer omme seggende, dat doemals Petersbuiren mede gecombineert weer; Ende dat die coster Johannes Scheltonis Rubema, die landen gehaf deur des pastoris Johannes Conradi concessie'.
Van Johannes Conradi is bekend dat hij van 1595 tot en met 1599 te Westernieland heeft gestaan. Dat hij ook Pieterburen bediend heeft, is mogelijk doch ons niet gebleken. In ieder geval heeft hij wèl de beschikking gehad over de pastorielanden te Wierhuizen, hetgeen slechts uit de bediening van de kerk alhier te verklaren valt. Waar Conradi omstreeks 1599 naar Sauwerd vertrekt, moet zijn bediening voor 1599 zijn gevallen.
Bronnen:
- Eerste deel van de tekst:
Nina van den Broek, 'In de stilte van de weilanden. Het baarhuisje te Wierhuizen', in: Bedreigd verleden. Kleine monumenten en de strijd voor hun behoud, [Groningen] 2007, p. 42-45.
- Tweede deel van de tekst: Corpus Roemeling, Wierhuizen.
Met medewerking van:
Fotografie: ©Jur Kuipers, Hoogezand
RedIgering: ©René van Rijn, Winschoten
Samenstelling/webmaster: ©Harm Hillinga
